Người đã có công đào tạo nên nhiều thế hệ cách mạng Việt Nam - những lãnh tụ xuất sắc của Đảng trong sự nghiệp giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp, giải phóng con người. Tư tưởng nhân văn của Người luôn hướng về cộng đồng, con người Việt Nam: “Tôi chỉ có một ham muốn, ham muốn tột bậc làm sao cho dân ta ai cũng có cơm ăn, áo mặc, ai cũng được học hành...”. Người chú trọng giáo dục cả hai mặt Trí dục và Đức dục và xem công tác giáo dục là một khoa học. Từ quan điểm vì con người đến quan điểm về chiến lược “trồng người” là một bước phát triển hợp logic của tư tưởng triết học Hồ Chí Minh.

Tư tưởng của Người có giá trị lý luận và thực tiễn sâu sắc trực tiếp góp phần nâng cao chất lượng đội ngũ nhà giáo và nền giáo dục của đất nước. Tư tưởng đó, được thể hiện ở một số điểm sau:

Một là, đội ngũ nhà giáo có vị trí, vai trò vô cùng quan trọng quyết định chất lượng của nền giáo dục nước nhà.

Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn quan tâm, chăm lo xây dựng đội ngũ nhà giáo. Theo Người, “Người thầy giáo” là nhân tố trực tiếp quyết định chất lượng nền giáo dục, “không có thầy giáo thì không có nền giáo dục… Không có giáo dục, không có cán bộ thì cũng không nói gì đến kinh tế văn hoá”[1]. Người luôn trăn trở việc xây dựng đội ngũ nhà giáo với sứ mệnh đào tạo thế hệ trẻ “Học trò tốt hay xấu là do thầy, cô tốt hay xấu”[2].

Người chỉ rõ “Người thầy giáo tốt - thầy giáo xứng đáng là thầy giáo - là người vẻ vang nhất. Dù là tên tuổi không đăng trên báo, không được thưởng huân chương, song những người thầy giáo tốt là những anh hùng vô danh. Đây là một điều rất vẻ vang. Nếu không có thầy giáo dạy dỗ cho con em nhân dân thì làm sao mà xây dựng chủ nghĩa xã hội được”[3]. Người thầy giáo có sứ mệnh đào tạo lớp người có đức, có tài kế tục sự nghiệp cách mạng. Họ đem hiểu biết, năng lực, phẩm chất của mình truyền đạt cho người học. Phát huy “năng lực vốn có”, phát triển cả đức dục, trí dục, thể dục và mỹ dục để người học trở thành người có ích cho xã hội.

Muốn vậy đội ngũ thầy giáo, cô giáo phải là những người có đủ phẩm chất, trí tuệ mới đào tạo được những thế hệ tương lai làm chủ đất nước. Hồ Chí Minh cho rằng, người thầy giáo giỏi không có nghĩa là phải tinh thông tất cả mọi lĩnh vực nhưng phải không ngừng trau dồi kiến thức, thành thạo chuyên môn đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp giáo dục - đào tạo. Người thầy giáo phải “Học - học nữa, học mãi” để tự rèn luyện với phương châm “học không biết chán, dạy không biết mỏi” để thực hành trong công việc.

Hồ Chí Minh yêu cầu người thầy không được bằng lòng với kiến thức đã có, mà phải thường xuyên trau dồi, tích luỹ kiến thức. Ai tự cho mình là biết đủ cả rồi thì người đó là dốt nhất. Người chỉ rõ: “Giáo viên cũng phải tiến bộ cho kịp thời đại thì mới làm được nhiệm vụ. Chớ tự túc, tự mãn, cho là giỏi rồi thì dừng lại. Mà dừng lại là hài hước, là lạc hậu, mình tự đào thải trước”[4]. Cho nên “dù khó khăn đến đâu cũng phải thi đua dạy tốt và học tốt”[5].

Theo Hồ Chí Minh, vai trò của nhà giáo còn được thể hiện trong việc xây dựng nội dung, chương trình đào tạo theo nguyên tắc: toàn diện, thiết thực, kết cấu hợp lý nội dung, chương trình phù hợp với từng cấp học và từng giai đoạn cách mạng; tiếp cận trình độ khoa học tiên tiến của thế giới gắn với thực tiễn Việt Nam. Hồ Chí Minh yêu cầu: “Đại học thì cần kết hợp lý luận khoa học với thực hành, ra sức học tập lý luận và khoa học tiên tiến của các nước bạn, kết hợp với thực tiễn của nước ta, để thiết thực giúp ích cho công cuộc xây dựng nước nhà. Trung học thì cần đảm bảo cho học trò những tri thức phổ thông chắc chắn, thiết thực thích hợp với nhu cầu và tiến độ xây dựng nước nhà, bỏ những phần nào không cần thiết cho đời sống thực tế. Tiểu học thì cần giáo dục cho các cháu thiếu nhi: Yêu Tổ quốc, yêu nhân dân, yêu lao động, yêu khoa học, trọng của công. Cách dạy phải nhẹ nhàng và vui vẻ, chớ gò ép thiếu nhi vào khuôn khổ của người lớn”[6].

Hai là, nhà giáo phải gương mẫu về tư tưởng, đạo đức và lề lối làm việc

Theo Hồ Chí Minh, sự gương mẫu của nhà giáo thể hiện ở những điều mình dạy học trò. Người nói: “Muốn cho học sinh có đức thì giáo viên phải có đức. Ví như bảo học trò phải dậy sớm mà giáo viên thì trưa mới dậy. Cho nên thầy giáo, cô giáo phải gương mẫu, nhất là đối với trẻ con”[7]. Người thầy giáo ý thức về sự gương mẫu tức là đang tự hoàn thiện bản thân. Dạy học trò phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân dân, thương yêu lẫn nhau; đoàn kết nội bộ; cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư. Người thầy gương mẫu về các lĩnh vực đó, nghĩa là đang trên con đường xây dựng tư tưởng, đạo đức, lề lối làm việc cho mình. Hồ Chí Minh luôn đề cao vai trò gương mẫu về tư tưởng, đạo đức, lề lối làm việc, trong đó coi đạo đức là linh hồn của người thầy giáo. Theo Người, chính trị là đức, chuyên môn là tài, có tài mà không có đức là hỏng, hay: “Chính trị là linh hồn, chuyên môn là cái xác. Có chuyên môn mà không có chính trị thì chỉ còn là cái xác không hồn”[8].

Người nhắc nhở, các thầy cô giáo phải trở thành tấm gương sáng, thành kiểu mẫu cho các em noi theo, “phải làm kiểu mẫu về mọi mặt: tư tưởng, đạo đức, lối làm việc”[9]. Tấm gương của người thầy đối với học sinh là vô cùng quan trọng, Người nói: “Óc những người tuổi trẻ trong sạch như một tấm lụa trắng. Nhuộm xanh thì nó sẽ xanh. Nhuộm đỏ thì nó sẽ đỏ. Vì vậy, sự học tập ở trong trường có ảnh hưởng rất lớn cho tương lai của thanh niên, và tương lai của thanh niên là tương lai của nước nhà”[10], “thầy tốt thì ảnh hưởng tốt, thầy xấu thì ảnh hưởng xấu”[11].

Người yêu cầu, đội ngũ nhà giáo ngoài tài năng, học vấn phải có đạo đức cách mạng. “Trong giáo dục không những phải có tri thức phổ thông mà phải có đạo đức cách mạng. Có tài phải có đức”[12]. Đối với đội ngũ nhà giáo, tài là sự am hiểu, vốn tri thức, kinh nghiệm thực tiễn, đức là tư cách, tình yêu thương, trách nhiệm đối với nghề, với các em học sinh. Do đó các nhà giáo, dạy cũng như học đều phải biết chú trọng cả tài và đức.

Hồ Chí Minh là một người thầy - một nhà giáo dục vĩ đại, Người đã giáo dục, đào tạo biết bao thế hệ cán bộ, chiến sĩ ưu tú cho cách mạng. Sức mạnh giáo dục và cảm hoá của Người làm khuất phục cả những kẻ thù ở bên kia chiến tuyến, đưa họ về với chính nghĩa, với lương tri của con người. Hồ Chí Minh cho rằng: “nghề thầy giáo là rất quan trọng, rất là vẻ vang; ai có ý kiến không đúng về nghề thầy giáo thì phải sửa chữa”[13]. Người là hiện thân của một nhà giáo cách mạng, suốt đời vì nước, vì dân, vì nền giáo dục nước nhà.

Nhấn mạnh vai trò đạo đức, nhưng Người không tuyệt đối hoá đạo đức, coi nhẹ chuyên môn, nghiệp vụ của người thầy. Mà giữa đức và tài, phẩm chất và năng lực của người thầy giáo có mối quan hệ chặt chẽ, tác động qua lại lẫn nhau. Hồ Chí Minh cho rằng: “Có tài mà không có đức là hỏng. Có đức mà chỉ i, tờ thì dạy thế nào”[14]. Người thầy giáo phải chú ý cả tài, cả đức. Ở Hồ Chí Minh, là từ đạo đức để đi đến tài năng, phải có chính trị trước rồi có chuyên môn, đức phải có trước tài.

Theo Hồ Chí Minh, phẩm chất đạo đức quan trọng nhất của người thầy giáo là phục vụ nhân dân. Người căn dặn: “Chân lý là cái gì có lợi cho Tổ quốc, cho nhân dân. Cái gì trái với lợi ích của Tổ quốc, của nhân dân tức là không phải chân lý. Ra sức phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân dân - tức là phục tùng chân lý”[15]. Đội ngũ nhà giáo phải đặt lợi ích của Tổ quốc, nhân dân lên trên hết, trước hết. Phải học ở dân, dựa vào dân, gắn bó với nhân dân để được nhân dân tin yêu và giúp đỡ.

Đội ngũ nhà giáo phải thương yêu, quan tâm săn sóc học trò như ruột thịt, song cách thể hiện phải phù hợp với từng lứa tuổi và cấp học. Ở tiểu học, mẫu giáo người thầy phải dành cho học trò một tình thương đặc biệt như tình cảm của cha mẹ với con. Người căn dặn, làm mẫu giáo tức là thay mẹ dạy trẻ. “Phải thương yêu các cháu như con em ruột thịt của mình”[16]. Ở cấp đại học và trung học chuyên nghiệp thì tình thương của người thầy đối với học trò được xây dựng trên cơ sở dân chủ, kỷ cương và trách nhiệm. Người nói: “Dân chủ nhưng trò phải kính thầy, thầy phải quý trò, chứ không phải là cá đối bằng đầu”[17]. Đây là mối quan hệ tốt đẹp giữa thầy và trò thể hiện truyền thống tôn sự trọng đạo của dân tộc.

Người thầy giáo phải luôn “thật thà yêu nghề”, gắn bó thiết tha với nghề nghiệp trong bất cứ hoàn cảnh nào. Nghề giáo là một nghề lao động khó nhọc, đòi hỏi phải đầu tư nhiều thời gian, công sức và trí tuệ. Nếu không thiết tha với nghề nghiệp sẽ bị dao động trước những khó khăn. Hồ Chí Minh thường căn dặn, những người làm thầy nên yên tâm công tác, không nên đứng núi này trông núi nọ, muốn thay đổi công tác, kèn cựa vì địa vị. “Thầy cũng như trò, cán bộ cũng như nhân viên, phải thật thà yêu nghề của mình”[18].

Tinh thần đoàn kết là phẩm chất đạo đức quan trọng của nhà giáo. Theo Người, trong môi trường sư phạm, đoàn kết sẽ tạo ra bầu không khí vui vẻ, kích thích sự sáng tạo trong giảng dạy và nghiên cứu. Phát huy tối đa khả năng của cá nhân và sức mạnh của tập thể tạo môi trường thi đua lành mạnh cống hiến cho sự nghiệp giáo dục.

Ba là, nhà giáo phải giỏi về chuyên môn và thuần thục về phương pháp giảng dạy

Theo Hồ Chí Minh, có thầy giỏi thì sẽ có trò giỏi, còn thầy đã kém thì khó lấy gì bù đắp nổi. Người thầy giáo phải giỏi về lĩnh vực mà mình giảng dạy. Người nói “Muốn huấn luyện thợ rèn, thợ nguội thì người huấn luyện phải thạo nghề rèn, nghề nguội”[19]. Người thầy phải nắm chắc quan điểm, đường lối giáo dục của Đảng, được trang bị lý luận giáo dục. “Làm mà không có lý luận thì không khác gì đi mò trong đêm tối, vừa chậm chạp, vừa hay vấp váp”[20]. Truyền đạt kiến thức của mình cho người khác, do đó, ngoài kiến thức chuyên môn, người thầy phải có những kiến thức liên ngành bổ trợ, vừa có kiến thức rộng, vừa có kiến thức chuyên sâu.

Hồ Chí Minh cho rằng, người thầy giỏi chuyên môn mà phương pháp truyền đạt không tốt thì hiệu quả giảng dạy sẽ bị hạn chế. Chuyên môn và phương pháp giảng dạy của người thầy có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, trong đó chuyên môn là nội dung. Người thầy giáo ngoài kiến thức chuyên môn sâu rộng phải thuần thục về phương pháp giảng dạy, cốt làm cho người học hiểu thêm vấn đề. Giảng dạy phải phù hợp với đối tượng và khả năng nhận thức của người học, bài giảng phải chuẩn bị cho tốt, kỹ càng không được qua loa đại khái.

Theo Người, phương pháp giảng dạy phải xuất phát từ mục tiêu, nội dung đào tạo và tâm lý lứa tuổi. Bài giảng phải sinh động, lý luận phải gắn với thực tế để người học dễ hiểu, mau hiểu, mau nhớ. Phải từ mục đích của giáo dục, nội dung của giáo dục sau đó tìm ra cách dạy. Với phương châm đó, dạy học đại học phải dân chủ trong sinh hoạt học thuật, tăng cường thảo luận, phát huy tính chủ động của người học. Người thầy giáo “phải nâng cao và hướng dẫn việc tự học”[21]. Ở cấp tiểu học, “Cách dạy học phải nhẹ nhàng và vui vẻ, chớ gò ép thiếu nhi vào khuôn khổ của người lớn”[22]. Ở mẫu giáo, mầm non cần làm cho các cháu vui, vui mà học và phải kiểu mẫu trong mọi việc cho các em làm theo.

Người nhấn mạnh: “Về giảng dạy, tránh lối dạy nhồi sọ”[23], phải phát động phong trào thi đua trong giảng dạy và học tập để người thầy giáo có điều kiện trao đổi, học hỏi kinh nghiệm lẫn nhau. Thực hiện lời dạy của Người, ngành giáo dục đã phát động nhiều phong trào thi đua trong đó có phong trào “hai tốt” (dạy tốt, học tốt) với cả bề rộng và chiều sâu. Qua đó đã có nhiều điển hình tiên tiến trong giảng dạy, học tập góp phần nâng cao chất lượng về thành tích của ngành giáo dục.

Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà giáo và xây dựng đội ngũ nhà giáo đã soi sáng quá trình nhận thức và giải quyết những vấn đề trong xây dựng nền giáo dục mới ở Việt Nam. Tư tưởng của Người giúp chúng ta nhận thức và hành động đúng trong việc đề ra các mục tiêu chiến lược, sách lược của việc xây dựng đội ngũ, huy động tối đa nguồn sức mạnh cho việc xây dựng nền giáo dục mới - nền giáo dục xã hội chủ nghĩa.

Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà giáo và xây dựng đội ngũ nhà giáo là thế giới quan, phương pháp luận xem xét và xử lý các vấn đề thực tiễn trong quá trình xây dựng và phát triển đội ngũ nhà giáo trong nền giáo dục mới, thực hiện chuẩn hoá đội ngũ nhà giáo theo từng cấp học và trình độ đào tạo. Bởi vậy, tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà giáo và xây dựng đội ngũ nhà giáo cần được nghiên cứu, vận dụng và phát triển trong giai đoạn hiện nay. Trong đó cần chú ý việc phát triển giáo dục và đào tạo phải gắn với nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, với tiến bộ khoa học - công nghệ, yêu cầu phát triển nguồn nhân lực và thị trường lao động.

Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà giáo và xây dựng đội ngũ nhà giáo là cơ sở nền tảng, định hướng quan trọng để Đảng ta hoạch định đường lối, quan điểm phát triển nền giáo dục mới, xây dựng đội ngũ nhà giáo đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ. Tư tưởng của Người trên thực tế đã được toàn Đảng, mỗi cán bộ, đảng viên nghiên cứu, học tập vận dụng mang lại hiệu quả thiết thực.

Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà giáo và xây dựng đội ngũ nhà giáo đã góp phần to lớn vào việc xây dựng được đội ngũ nhà giáo cống hiến cho sự nghiệp cách mạng của dân tộc Việt Nam nói chung, sự nghiệp giáo dục nước nhà nói riêng. Quán triệt tư tưởng Hồ Chí Minh lớp lớp thế hệ các nhà giáo đã tiếp nối truyền thống của thế hệ cha anh đi trước, không quản ngại khó khăn, gian khổ đem trí tuệ, kiến thức, đạo đức của mình truyền lại cho học trò. Do đó mà, chất lượng giáo dục và đào tạo có tiến bộ. Cơ sở vật chất, thiết bị giáo dục, đào tạo được cải thiện và có bước hiện đại hoá. Khi đất nước có chiến tranh đã có biết bao các nhà giáo xếp bút nghiêng, giáo án lên đường vào mặt trận chiến đấu vì độc lập, tự do của Tổ quốc, hạnh phúc của Nhân dân. Không ít các nhà giáo đã đổ máu xương, thậm chí hy sinh cả tính mạng của mình cho thắng lợi của sự nghiệp cách mạng của dân tộc. Đất nước hoà bình, các thầy cô giáo không quản ngại khó khăn, gian khổ xung phong lên những vùng khó khăn, vùng sâu, vùng xa, nơi biên cương, hải đảo để dạy chữ cho đồng bào. Đó mãi mãi là những anh hùng vô danh, những người hy sinh thầm lặng.

Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà giáo và xây dựng đội ngũ nhà giáo là cơ sở để mỗi nhà giáo và ngành giáo dục phấn đấu học tập, tu dưỡng, rèn luyện, làm theo hoàn thành tốt chức trách, nhiệm vụ của mình. Đây là vấn đề có ý nghĩa to lớn nhằm giúp cho mỗi thầy, cô giáo và ngành giáo dục nêu cao nhận thức, trách nhiệm trong thực hiện chức trách, nhiệm vụ của mình. Đặc biệt trong giai đoạn hiện nay, khi đất nước càng phát triển, cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư với nhiều thành tựu mới càng đặt ra những đòi hỏi về phẩm chất, năng lực của những nhà giáo và vai trò của ngành giáo dục. Chính vì vậy, đòi hỏi các thầy, cô giáo phải có nhận thức đúng đắn về vị trí vai trò của mình, tích cực học tập, tu dưỡng, rèn luyện về mọi mặt cả về phẩm chất chính trị, đạo đức, chuyên môn, nghiệp vụ đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ được giao.

Nghiên cứu, học tập và làm theo tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà giáo, xây dựng đội ngũ nhà giáo là công việc rất quan trọng và cần thiết, nhất là vào thời điểm hiện nay. Nếu mỗi cấp uỷ và tổ chức đảng thấm nhuần và quán triệt sâu sắc những quan điểm của Người, thật sự tự giác rèn luyện, tu dưỡng thì nhất định chúng ta sẽ xây dựng được đội ngũ nhà giáo có đủ phẩm chất, năng lực, uy tín để hoàn thành mọi nhiệm vụ được giao.

Những tư tưởng về sự nghiệp “trồng người” lớn lao, những lời dặn sâu sắc dành cho các bậc thầy cô giáo, cùng với nhân cách vô cùng cao đẹp và mẫu mực của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đưa Người lên vị trí một nhà giáo dục vĩ đại của dân tộc Việt Nam. Những cống hiến rất to lớn của Người đối với sự nghiệp giáo dục và đào tạo ở nước ta luôn là những giá trị thời đại và ý nghĩa lịch sử của dân tộc Việt Nam và nhân loại.

Thấm nhuần tư tưởng về sự nghiệp “trồng người” của Hồ Chí Minh, Đảng và Nhà nước ta cũng như ngành Giáo dục và đào tạo đã và đang có chiến lược xây dựng đội ngũ nhà giáo đủ tâm - tầm - tài, góp phần quyết định việc “giáo dục đạo đức, nhân cách, năng lực sáng tạo và các giá trị cốt lõi, nhất là giáo dục tinh thần yêu nước, tự hào, tự tôn dân tộc, truyền thống và lịch sử dân tộc, ý thức trách nhiệm xã hội cho các tầng lớp nhân dân, nhất là thế hệ trẻ; giữ gìn và phát huy bản sắc văn hoá dân tộc tốt đẹp của con người Việt Nam, khơi dậy khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa”[24].

Hồng Vui, Ban Tuyên giáo và Tỉnh uỷ 

--------------------

1, 6, 12, 15, 22 Hồ Chí Minh, Toàn tập, Nxb CTQG, Hà Nội, 2011, tập 10, tr. 345, 186, 345, 378, 186.

2, 4, 7, 8, 11,14 Hồ Chí Minh, Toàn tập, Sđd, tập 12, tr.269, 266, 270, 269, 269, 269.

3, 13, 18, 23 Hồ Chí Minh, Toàn tập, Sđd, tập 14, tr. 403, 403, 402, 476.

5 Hồ Chí Minh, Toàn tập, Sđd, tập 15, tr. 507.

9, 19, 20, 21 Hồ Chí Minh, Toàn tập, Sđd, tập 6, tr. 356, 356, 357, 360.

10 Hồ Chí Minh, Toàn tập, Sđd, tập 5, tr. 120.

16, 17 Hồ Chí Minh, Toàn tập, Sđd, tập 9, tr. 499, 266.

24 Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb.CTQG Sự thật, Hà Nội, 2021, tr.352.