Đây không đơn thuần là một cao trào cách mạng chống lại sự áp bức, bóc lột của thực dân và phong kiến, mà còn là minh chứng hùng hồn cho khả năng giành quyền làm chủ của quần chúng nhân dân dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam. Trong suốt hơn một năm, trên mảnh đất giàu truyền thống đấu tranh Nghệ An – Hà Tĩnh, hàng vạn công nhân, nông dân và trí thức đã đồng loạt vùng dậy, hình thành nên những chính quyền cách mạng sơ khai – Xô viết nông thôn. Dù cuối cùng bị đàn áp trong biển máu, phong trào vẫn để lại những bài học lịch sử vô giá, trở thành “cuộc tổng diễn tập đầu tiên” chuẩn bị trực tiếp cho thắng lợi vĩ đại của Cách mạng Tháng Tám 1945.

Đầu thế kỷ XX, thực dân Pháp đẩy mạnh khai thác thuộc địa lần thứ hai nhằm vơ vét tài nguyên, bóc lột sức lao động của nhân dân Việt Nam để phục vụ lợi ích chính quốc. Mâu thuẫn dân tộc giữa nhân dân Việt Nam và thực dân Pháp ngày càng gay gắt, trong khi sự cấu kết giữa thực dân và phong kiến bản xứ càng làm gia tăng áp bức, khiến mâu thuẫn giai cấp thêm sâu sắc. Nông dân – lực lượng chiếm đa số – bị bóc lột tàn bạo bởi sưu cao thuế nặng và nạn cường hào lý dịch, công nhân trong các nhà máy, hầm mỏ, đồn điền bị bóc lột nặng nề về thể xác lẫn tinh thần. Tiểu thương, trí thức và học sinh cũng lâm vào cảnh khốn khó. Cuộc khủng hoảng kinh tế thế giới 1929–1933 càng khiến tình hình thêm trầm trọng: giá nông sản sụt giảm, thị trường đình trệ, sản xuất tê liệt, hàng vạn người lao động mất việc, đời sống nhân dân rơi vào bế tắc. Nghệ Tĩnh là nơi chịu hậu quả nặng nề nhất: ruộng đất tập trung trong tay địa chủ, nhân dân mất kế sinh nhai, phải tha phương cầu thực, nỗi oán hờn chất chồng như lửa âm ỉ chờ ngày bùng nổ.

Sự hình thành của giai cấp công nhân ở Vinh – Bến Thủy cùng sự bần cùng hóa của nông dân đã tạo ra nền tảng xã hội cho liên minh công – nông. Công nhân ở các nhà máy Diêm, Cưa, Trường Thi, cảng Bến Thủy vốn xuất thân từ nông dân nghèo, sống và làm việc trong điều kiện cực khổ, đã sớm có ý thức giai cấp, trở thành lực lượng tiên phong. Họ gắn bó mật thiết với nông thôn, đưa tinh thần đấu tranh và ý thức tổ chức lan tỏa về các làng quê. Nông dântrở thành lực lượng đông đảo nhất bị đẩy vào cảnh cùng cực: chịu đủ các loại sưu thuế, bị cường hào áp bức, nợ nần chồng chất. Khi bị dồn vào bước đường cùng, họ không còn con đường nào khác ngoài vùng lên đấu tranh.

Nghệ Tĩnh là vùng đất có truyền thống yêu nước và đấu tranh bền bỉ. Trong phong trào Cần Vương cuối thế kỷ XIX, nơi đây có nhiều căn cứ nghĩa quân, tiêu biểu là Phan Đình Phùng, Cao Thắng. Đầu thế kỷ XX, phong trào Duy Tân, Đông Du, Đông Kinh Nghĩa Thục và các hoạt động của trí thức, học sinh chống Pháp, đòi tự do dân chủ diễn ra sôi nổi. Truyền thống ấy thấm sâu vào đời sống nhân dân, kết hợp với sự truyền bá chủ nghĩa Mác – Lênin đã khiến khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời (2/1930), tư tưởng cách mạng nhanh chóng bén rễ trong quần chúng, trở thành ngọn lửa dẫn đường cho cao trào 1930–1931.

Bước khởi đầu quan trọng diễn ra vào ngày 1/5/1930 – Ngày Quốc tế Lao động đầu tiên được công nhân, nông dân Việt Nam tổ chức kỷ niệm dưới sự lãnh đạo của Đảng. Tại khu công nghiệp Vinh – Bến Thủy, hơn 1.200 công nhân và nông dân các vùng phụ cận phối hợp biểu tình, nêu yêu sách tăng lương, giảm giờ làm, xóa bỏ sưu thuế, phản đối khủng bố. Cuộc biểu tình bị đàn áp, 6 người hy sinh, 18 người bị thương, song sự kiện đã chứng minh khả năng tập hợp công – nông, khẳng định sự lãnh đạo trực tiếp của Đảng và mở màn cho làn sóng đấu tranh sục sôi ở Nghệ Tĩnh. Cùng thời gian, ở Thanh Chương, Hạnh Lâm, Diễn Châu, nông dân cũng xuống đường đòi chia ruộng đất, trừng trị cường hào, ủng hộ công nhân và Đảng. Phong trào từ tự phát bắt đầu chuyển sang có tổ chức.

Từ tháng 6 đến tháng 8/1930, làn sóng đấu tranh lan rộng mạnh mẽ. Công nhân các nhà máy Diêm, Cưa, Trường Thi, cảng Bến Thủy liên tục bãi công; ngày 27/6, hơn 1.000 công nhân Vinh – Bến Thủy đình công đồng loạt. Nông dân ở Thanh Chương, Anh Sơn, Nghi Lộc, Nam Đàn, Diễn Châu đồng loạt biểu tình, có nơi lên tới hàng nghìn người. Đáng chú ý, ngày 1/6/1930, hơn 3.000 nông dân Thanh Chương, có cả học sinh và phụ nữ, xuống đường đòi ruộng đất. Ngày 2/6, hơn 2.000 nông dân Anh Sơn và 500 nông dân Nghi Lộc cùng biểu tình. Giữa tháng 6, hàng loạt cuộc đấu tranh nổ ra ở Nam Đàn, Đô Lương, Phủ Diễn. Khẩu hiệu, đội ngũ, tổ chức tự vệ ngày càng rõ ràng, cho thấy phong trào đã chuyển từ tự phát sang tự giác, từ kinh tế sang chính trị. Đây chính là bước chuẩn bị quan trọng cho cao trào bùng nổ trong tháng 9.

Sang tháng 9/1930, phong trào cách mạng Nghệ Tĩnh đạt đến đỉnh cao. Ngày 1/9 tại Thanh Chương, hơn 20.000 nông dân kéo đến huyện lỵ, có tổ chức chặt chẽ, đội ngũ trật tự. Họ phá nhà lao, thả tù chính trị, trừng trị quan lại phản động. Tại xã Võ Liệt, chính quyền cách mạng sơ khai ra đời: ruộng đất công được chia lại, nợ nần được xóa bỏ, đội Tự vệ đỏ được thành lập bảo vệ làng xã. Đây là lần đầu tiên chính quyền Xô viết xuất hiện dưới hình thức sơ khai ở nông thôn Việt Nam. Đến ngày 5/9, hàng nghìn nông dân Anh Sơn biểu tình với các khẩu hiệu “Bãi bỏ thuế thân”, “Chia lại ruộng đất”. Ngày 7/9, tại Can Lộc (Hà Tĩnh) và Diễn Châu (Nghệ An), hàng nghìn nông dân kéo đến huyện đường, xử lý cường hào, làm tan rã bộ máy tay sai. Chính quyền thực dân – phong kiến ở nhiều nơi bị tê liệt, quyền điều hành rơi vào tay nhân dân.

Đỉnh cao phong trào là ngày 12/9/1930 tại Hưng Nguyên, khoảng 8.000 nông dân từ nhiều tổng ban đầu kéo về Vinh, sau đó số lượng tăng lên tới hơn 30.000 người. Đoàn biểu tình có đội Tự vệ bảo vệ, giương cao cờ đỏ búa liềm, hô vang khẩu hiệu “Đả đảo đế quốc!”, “Chia lại ruộng đất!”. Trước sức mạnh ấy, thực dân Pháp điên cuồng đàn áp bằng súng máy và bom từ máy bay. Kết quả, 217 người bị giết hại, 125 người bị thương, 177 ngôi nhà bị thiêu rụi, hai làng Lộc Châu và Lộc Hải bị xóa sổ. Đây là cuộc thảm sát dã man nhất, để lại nỗi đau lớn nhưng cũng làm bùng lên ngọn lửa căm thù, thúc đẩy phong trào lan rộng mạnh mẽ hơn.

Sau cao trào tháng 9, khắp Nghệ An, Hà Tĩnh chính quyền thực dân – phong kiến gần như tê liệt. Quan lại bỏ trốn, cường hào bị xử lý, ruộng đất được chia lại. Các chi bộ Đảng, Nông hội đỏ đứng ra điều hành xã hội, thành lập Công hội, Nông hội, Đoàn Thanh niên, đội Tự vệ đỏ. Các chính sách tiến bộ được thực thi: bãi bỏ sưu thuế, giảm tô, xóa nợ, mở lớp dạy chữ quốc ngữ, thực hiện quyền tự do hội họp, bài trừ hủ tục. Vùng Nghệ Tĩnh đỏ được hình thành, lần đầu tiên công – nông dưới sự lãnh đạo của Đảng giành quyền làm chủ trên một vùng lãnh thổ rộng lớn. Đây là thực nghiệm quý báu về một chính quyền dân chủ nhân dân sơ khai ở Việt Nam.

Từ tháng 10/1930, thực dân Pháp phát động cuộc phản công quy mô lớn. Chúng huy động binh lính khố xanh, khố đỏ, lê dương, dùng máy bay, pháo binh càn quét, đốt phá, giết hại nhân dân. Chiến dịch “khủng bố trắng” được triển khai, hàng nghìn người bị giết, hàng trăm cán bộ, đảng viên bị bắt, nhiều người bị đày ra Côn Đảo, Buôn Mê Thuột. Trong lúc phong trào gặp khó khăn, Đảng bộ Nghệ An vẫn tổ chức được Đại hội đại biểu lần thứ nhất tại Đông Xuân (Nam Đàn), bầu Ban Chấp hành mới do Nguyễn Tiềm làm Bí thư. Trung ương Đảng kịp thời ra chỉ thị “Ủng hộ Nghệ – Tĩnh đỏ”, kêu gọi nhân dân cả nước đứng về phía Nghệ Tĩnh, biến phong trào địa phương thành vấn đề có tính chất toàn quốc. Tuy nhiên, do sự đàn áp khốc liệt, tổn thất nặng nề, thiếu vũ khí và điều kiện cách mạng trong cả nước chưa chín muồi, phong trào dần lùi vào thoái trào. Sang năm 1931, phần lớn các Xô viết bị phá vỡ, nhiều cơ sở Đảng tan rã, cán bộ, đảng viên hy sinh hoặc bị bắt.

Mặc dù bị đàn áp trong biển máu, phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh đã để lại nhiều ý nghĩa lịch sử to lớn. Đây là lần đầu tiên trong lịch sử hiện đại, công – nông dưới sự lãnh đạo của Đảng giành được quyền làm chủ thực sự ở một vùng lãnh thổ rộng lớn, thực hiện các chính sách tiến bộ về kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội. Phong trào khẳng định vai trò tiên phong của Đảng, biến các cuộc đấu tranh tự phát thành cao trào có tổ chức, có đường lối. Phong trào cũng hình thành khối liên minh công – nông – trí thức, đặt nền móng cho khối đại đoàn kết dân tộc. Đặc biệt, phong trào là cuộc tổng diễn tập toàn diện, rèn luyện cán bộ, thử nghiệm đường lối, kết hợp đấu tranh chính trị và vũ trang, chuẩn bị cho thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám 1945. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đánh giá: “Tuy phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh bị địch đàn áp dã man, nhưng đã chứng tỏ tinh thần oanh liệt và năng lực cách mạng to lớn của nhân dân ta”. Quả thực, khí phách và tinh thần Xô viết Nghệ Tĩnh đã trở thành ngọn lửa bất diệt, hun đúc ý chí quật cường, nuôi dưỡng lòng yêu nước và khát vọng độc lập, tự do. Truyền thống ấy tiếp tục được phát huy trong Cách mạng Tháng Tám, trong kháng chiến chống thực dân Pháp, đế quốc Mỹ, và trong công cuộc xây dựng, đổi mới, hội nhập quốc tế ngày nay.

Phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh mãi mãi là một mốc son chói lọi, một khúc tráng ca bi hùng, đồng thời là bài học lịch sử quý giá. Nó chứng minh rằng sức mạnh của nhân dân khi được tổ chức và lãnh đạo đúng đắn sẽ tạo nên bước ngoặt cho dân tộc. Với những giá trị bền vững ấy, Xô viết Nghệ Tĩnh xứng đáng được ghi nhận là cuộc tổng diễn tập đầu tiên của cách mạng vô sản trên đất Nghệ An và là một trong những trang sử vàng của cách mạng Việt Nam thế kỷ XX.

Lưu Thị Kim, Ban Tuyên giáo và Dân vận Tỉnh ủy