Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai (tên khai sinh là Nguyễn Thị Vĩnh, thường gọi là Vịnh), bí danh là Ả Duy, Trần, Thái Lan, Lý Huệ Phương, Phan Lan, Năm Bắc..., sinh ngày 30/9/1910, trong một gia đình viên chức tại xã Vĩnh Yên, thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An. Bố là ông Nguyễn Huy Bình quê ở làng Mọc, Nhân Chính, Hà Nội, làm Thư ký ga xe lửa ở Vinh từ năm 1907. Mẹ là Đậu Thị Thư quê ở Đức Tùng, Đức Thọ, Hà Tĩnh, làm nghề buôn bán nhỏ, là một phụ nữ tần tảo yêu chồng thương con. Trước năm 1940, Nguyễn Thị Vịnh và gia đình sống ở số nhà 132 phố Marechal Foch, nay là thuộc phường Quang Trung, thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An. Đây là vùng đất có bề dày truyền thống lịch sử - văn hóa lâu đời, có truyền thống yêu nước quật cường. Chính cái nôi đó đã trở thành nền tảng tinh thần yêu nước, cội nguồn tính cách kiên cường, bất khuất trong cuộc đời hoạt động cách mạng của đồng chí Nguyễn Thị Vịnh - Nguyễn Thị Minh Khai.

Năm 1919, Nguyễn Thị Vịnh được gia đình cho theo học các lớp chữ quốc ngữ tại trường nữ sinh Nguyễn Trường Tộ ở Vinh. Với tư chất thông minh khảng khái, hiếu động và ham học hỏi, ngay từ nhỏ Nguyễn Thị Vịnh đã có tính quyết đoán và cho rằng việc con trai làm được thì con gái cũng làm được. Thời gian theo học tại ngôi trường này, chị đã được nghe kể chuyện về các tấm gương đấu tranh anh dũng, mưu trí của các bà, các chị Nguyễn Thị Thanh (chị gái Chủ tịch Hồ Chí Minh), Nguyễn Thị Lân (ở phủ Hưng Nguyên)…

Năm 1924, sau khi học hết lớp Nhì, Nguyễn Thị Vịnh chuyển sang học lớp Nhất ở trường Tiểu học Cao Xuân Dục do đồng chí Trần Phú trực tiếp giảng dạy và giác ngộ cách mạng, từ đó, cô học trò Nguyễn Thị Vịnh đã tích cực tham gia các hoạt động yêu nước của Tổ nữ sinh yêu nước, tổ chức “Thanh niên học sinh cách mạng”, một tổ chức của những thanh niên, học sinh ưu tú do các thầy Trần Phú, Hà Huy Tập, Trần Mộng Bạch, Phan Kiêm Huy sáng lập. Chị đã tích cực tham gia phong trào vận động nữ sinh góp tiền mua hoa và vải trắng may băng tang đi dự lễ truy điệu nhà chí sỹ yêu nước Phan Chu Trinh, tham gia ký tên vào bản yêu sách đòi thực dân Pháp trả tự do cho Phan Bội Châu. Đến khi nghỉ học ở trường Cao Xuân Dục, Nguyễn Thị Vịnh vẫn tiếp tục bí mật tham gia các hoạt động yêu nước dưới sự dìu dắt của thầy giáo Phan Kiêm Huy[1].

Năm 1927, nhờ sự giới thiệu của thầy Phan Kiêm Huy, Nguyễn Thị Vịnh được kết nạp vào tổ chức  Việt Nam cách mạng Đảng. Để giữ bí mật, đồng chí đã đổi tên Nguyễn Thị Vịnh thành Nguyễn Thị Minh Khai - cái tên đã theo chị đến hết cuộc đời hoạt động cách mạng kiên cường của mình. Nguyễn Thị Minh Khai trở thành người phụ nữ đầu tiên được gia nhập tổ chức Việt Nam cách mạng Đảng và được giao nhiệm vụ phụ trách công tác vận động phụ nữ, huấn luyện đảng viên mới ở khu vực Vinh - Bến Thủy và hai huyện Nghi Lộc, Thanh Chương.

Nhờ hoạt động tuyên truyền vừa mềm dẻo, vừa sâu sát trong giới phụ nữ, đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai đã vận động, kết nạp được thêm nhiều phụ nữ vào Việt Nam cách mạng Đảng (tên mới của Hội Phục Việt) và trở thành những cán bộ nòng cốt, giữ các vị trí quan trọng của phong trào Xô viết Nghệ Tĩnh 1930 - 1931 như các đồng chí: Tôn Thị Quế, Nguyễn Thị Thiu, Nguyễn Thị Nhuận, Nguyễn Thị Nhã...  Số chị em sau khi được đồng chí Minh Khai giác ngộ lại tiếp tục tuyên truyền, vận động thêm những chị em khác. Nhờ vậy, số lượng chị em tham gia phong trào cách mạng ngày một gia tăng, phong trào đấu tranh của nữ công nhân Vinh - Bến Thủy ngày càng sôi nổi hơn.

Ngày 03/2/1930, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, Nguyễn Thị Minh Khai được kết nạp vào Đảng. Từ một chiến sỹ yêu nước, Nguyễn Thị Minh Khai chính thức trở thành đảng viên Đảng Cộng sản Việt Nam, cùng sát cánh bên các anh em đồng chí của mình đứng trên lập trường giai cấp vô sản đấu tranh chống đế quốc xâm lược, đấu tranh giành độc lập cho dân tộc và giải phóng cho giai cấp. Đồng chí được bố trí ở một cơ quan bí mật tại Quán Lau, gần nhà máy xe lửa Trường Thi, phụ trách công tác tuyên truyền, huấn luyện các đảng viên công nhân trong khu vực Trường Thi, Bến Thủy và tổ chức nhiều lớp huấn luyện đào tạo cán bộ cho Đảng. Mùa hè năm 1930, được sự tín nhiệm và giới thiệu của Xứ ủy Trung Kỳ, đứng đầu là đồng chí Nguyễn Phong Sắc, đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai đã chuyển ra hoạt động tại Bắc Kỳ và sau đó tiếp tục được cử sang hoạt động ở Trung Quốc.

Đến Hương Cảng (Hồng Kông, Trung Quốc), đồng chí đổi tên thành Duy (Ả Duy, Ả Vầy), hoạt động trong Văn phòng Đông Phương bộ của Quốc tế Cộng sản, cùng các đồng chí Nguyễn Ái Quốc, Hồ Tùng Mậu. Nguyễn Thị Minh Khai được đồng chí Nguyễn Ái Quốc trực tiếp giáo dục về lý luận những vấn đề cơ bản của Chủ nghĩa Mác - Lênin và kinh nghiệm hoạt động bí mật, nhận nhiệm vụ làm giao thông liên lạc với Thị ủy Hương Cảng của Đảng Cộng sản Trung Quốc. Vai trò quan trọng của Nguyễn Thị Minh Khai trong tổ chức cách mạng đã không qua được mắt của mật thám Anh, Pháp, Tưởng. Tháng 4/1931, cơ quan Đảng ở Hồng Kông bị lộ, đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai bị bắt cùng 20 đồng chí khác. Bị bắt, đồng chí vẫn kịp gửi mẩu giấy nhỏ cho đồng chí Nguyễn Ái Quốc “Dù bị tra tấn cùm kẹp, quyết không khai. Các anh yên tâm”. Như một lời thề sắt son, ở trong tù, dù bọn cai ngục ở nhà tù Quảng Châu dùng đủ mọi cực hình tra tấn như đánh đập,dí điện… nhưng đồng chí vẫn một mực nêu cao khí tiết, kiên trung trả lời “Không biết” và không khai báo điều gì bất lợi cho cách mạng.

Ba năm trong tù, Minh Khai bị mất liên lạc với Đảng. Năm 1933, Hội cứu tế đỏ đã vận động, can thiệp cứu Minh Khai và một số đồng chí khác ra khỏi tù. Ra tù, đồng chí đổi tên thành Vai và tìm cách bắt liên lạc được với nhóm các đồng chí trong tổ chức Đảng để tiếp tục hoạt động cách mạng. Nguyễn Thị Minh Khai được cử hoạt động trong Ban chỉ huy ở ngoài của Đảng, bắt mối liên lạc và gây dựng lại các cơ sở cách mạng của Đảng. Sau một thời gian cùng công tác, Minh Khai và Lê Hồng Phong cảm mến nhau vì cùng chí hướng cách mạng, cùng mục đích đấu tranh và cùng nỗ lực để phấn đấu vì sự nghiệp giải phóng dân tộc, tình cảm của hai người nảy nở và đi đến kết hôn.

Năm 1934, đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai được Ban chỉ huy ở ngoài của Đảng cử làm đại biểu chính thức đi dự Đại hội VII Quốc tế Cộng sản cùng với các đồng chí Hà Huy Tập (Litvin ốp), Hoàng Văn Nọn (ở Cao Bằng) và ba đại biểu nữa[2] tại Mátxcơva. Đại hội VII Quốc tế Cộng sản dự định tổ chức vào cuối năm 1934, song nhiều vì lý do đã lùi thời gian tổ chức Đại hội đến giữa năm 1935. Trong thời gian chờ Đại hội khai mạc, theo chỉ thị của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc, Nguyễn Thị Minh Khai vào học Trường Đại học Phương Đông hệ ngắn hạn (tháng 1/1935). Dưới mái trường này, một lần nữa Minh Khai được rèn luyện và nâng cao về lý luận cách mạng.

Lúc bấy giờ, Minh Khai là người phụ nữ Việt Nam đầu tiên được đi học Trường Đại học Phương Đông và tham dự Đại hội Quốc tế Cộng sản.

Chiều ngày 25/7/1935, Đại hội VII Quốc tế cộng sản chính thức khai mạc. Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai với tên gọi Phan Lan đã đại diện cho phụ nữ Việt Nam đọc bài tham luận về vai trò của phụ nữ Đông Dương, phụ nữ Việt Nam trong thời đại lịch sử mới. Đây là lần đầu tiên trên diễn đàn Quốc tế Cộng sản, một phụ nữ phương Đông, một nữ đảng viên ở Việt Nam cất tiếng nói dõng dạc vạch trần chính sách xâm lược của bọn thực dân Pháp đối với Đông Dương, tố cáo tội ác dã man của bọn cướp nước, nêu cao tinh thần đấu tranh cách mạng của phụ nữ Đông Dương, trong đó phụ nữ Việt Nam có đóng góp phần quan trọng. Từ đó, giúp cho phong trào cách mạng thế giới hiểu hơn về tình hình cách mạng Việt Nam.

Sau Đại hội, đồng chí Minh Khai cùng đồng chí Hoàng Văn Nọn tiếp tục học tập ở Trường Đại học Phương Đông. Cuối năm 1936, kết thúc khóa học, Nguyễn Thị Minh Khai về nước và được phân công về công tác tại Sài Gòn. Năm 1937, đồng chí lấy bí danh là “Bảy Khai”, “Năm Bắc”, được bầu vào Xứ Ủy Nam Kỳ và là nữ Bí thư Thành ủy Sài Gòn - Chợ Lớn. Nhận nhiệm vụ mới trong tình hình khó khăn, nguy hiểm, phải hoạt động bí mật, đồng chí đã vận dụng linh hoạt những lý luận cũng như kinh nghiệm hoạt động thực tiễn được tích lũy thời gian hoạt động ở nước ngoài để lãnh đạo các cuộc đấu tranh của công nhân, phụ nữ. Bên cạnh đó, đồng chí luôn bám cơ sở, mở nhiều lớp học bí mật để huấn luyện cán bộ, đấu tranh chống bọn Tờ rốt kít, các thế lực quốc gia cải lương. Đồng chí cũng viết nhiều bài báo, tham luận tuyên truyền vấn đề giải phóng phụ nữ, kêu gọi phụ nữ tham gia đấu tranh trên báo Dân chúng với bút danh Kim Anh… Anh chị em từ công nhân cho đến lực lượng trí thức khi làm việc với Minh Khai đều mến phục trình độ lý luận và khả năng lãnh đạo của đồng chí. Nhờ vậy mà phong trào cách mạng Sài Gòn phát triển ngày càng mạnh mẽ.

Giữa lúc cao trào cách mạng cả nước đang phát triển mạnh mẽ thì ngày 22/6/1939, Nguyễn Thị Minh Khai bàng hoàng nhận được tin đồng chí Lê Hồng Phong đã bị mật thám Pháp lần ra tung tích và bắt giam đồng chí[3]. Nén đau thương, lo lắng cho người bạn đời, đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai vẫn tiếp tục hoàn thành nhiệm vụ lãnh đạo cách mạng Sài Gòn - Chợ Lớn. Đầu năm 1940, đồng chí sinh hạ bé gái lấy tên Lê Nguyễn Hồng Minh, là tên ghép của Nguyễn Thị Minh Khai và Lê Hồng Phong. Sau khi sinh Hồng Minh một thời gian, đồng chí đã gửi con cho cơ sở cách mạng để tiếp tục sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc.

Ngày 30/7/1940, đồng chí bị thực dân Pháp bắt tại Ngã Sáu, Bình Đông, sau khi dự phiên họp của Xứ ủy Nam Kỳ. Trong Báo cáo chính trị tháng 8/1940 của Thống đốc Nam Kỳ, hồ sơ IIA45/204[4], Phủ Thống đốc Nam Kỳ đã viết về Nguyễn Thị Minh Khai “là kẻ chủ mưu trong các hoạt động của Đảng Cộng sản Đông Dương, trong đó có việc tổ chức chiến dịch chống quân phiệt, chuẩn bị phong trào khởi nghĩa vũ trang và phá hoại…”. Biết đồng chí là Bí thư Thành ủy Sài Gòn - Chợ Lớn, có vai trò quan trọng trong Xứ ủy Nam Kỳ, thực dân Pháp đã đưa Minh Khai về Khám Lớn Sài Gòn và tiến hành tra tấn dã man hòng khai thác thông tin. Mặc những đòn roi kẻ thù trút lên cơ thể tưởng như chết đi sống lại, Nguyễn Thị Minh Khai vẫn nêu cao tinh thần cách mạng. Trong tù, chị tiếp tục vận động chị em phụ nữ tiến hành đấu tranh, chị đã dùng máu viết thơ, các câu khẩu hiệu lên tường xà lim để nêu cao khí tiết của người chiến sỹ cộng sản như “Đừng nhận mà cũng đừng khai. Khai nhận đều giúp cho quân thù” hay:

"Đã chen vai chung gánh việc đời

Phong trần đâu nữa để xem chơi

Hình ngục chính cho mình lưu dưỡng

Tù ngục là nơi nghỉ thảnh thơi

Dù đánh, dù treo, càng kiên quyết

Dù kìm, dù kẹp, chẳng sai lời

Hi sinh phấn đấu vì nhiệm vụ

Triệt để thực hành chết mới thôi".

Nhận thấy đòn roi không khuất phục được đồng chí, thực dân Pháp sau khi biết Minh Khai là vợ của đồng chí Lê Hồng Phong, chúng đã dùng thủ đoạn đưa hai người về giam chung. Mặc dù vợ chồng đã lâu không gặp nhưng hai đồng chí vẫn cố kìm nén tình cảm riêng tư, kiên quyết không nhận, không khai, kiên cường đấu tranh với âm mưu thâm độc của kẻ thù. Tất cả những gì thực dân Pháp nhận được chỉ là câu trả lời đanh thép từ đồng chí: “Tôi không biết người này”.

Mặc dù bị cầm tù trong nhà lao đế quốc, đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai với tư cách là Bí thư Thành ủy Sài Gòn - Chợ Lớn vẫn tìm mọi cách liên lạc với anh em đồng chí của mình để lãnh đạo phong trào cách mạng ở Nam Kỳ. Trong Thông tư số 7709-S của Chánh liêm phóng P.Arnoux năm 1940 gửi Thống đốc Nam Kỳ, Tổng thanh tra Liêm phóng đã đề cập đến “ …Lục soát khi chuyển Nguyễn Thị Minh Khai thì phát hiện được trong quần áo của thị có 2 tài liệu viết tay. Bản thứ nhất là lời kêu gọi binh sĩ, thợ thuyền và nông dân Đông Dương hãy đoàn kết lại để phát động cách mạng và đấu tranh để được giải phóng với sự ủng hộ của Liên Xô. Bản thứ 2 là một bức thư của tù nhân chính trị gửi cho các đồng chí, có đoạn ý ngầm yêu cầu những người đọc hãy tăng cường tuyên truyền cộng sản. Việc bức thư này bị phát hiện trong tay Nguyễn Thị Minh Khai chứng tỏ rằng chiến sỹ này phải phụ trách liên lạc với bên ngoài nhà tù…”[5]. Tòa án thực dân sau đó đã tiến hành kết án tử hình nhiều chiến sỹ cộng sản, trong đó có đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai. Tòa án binh Sài Gòn ngày 25/3/1941 và 03/4/1941 đã kết án đồng chí 12 án: 2 án tử hình, 2 án chung thân, 2 án 20 năm tù, 1 án 15 năm tù, 5 án 5 năm tù. Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai vẫn một niềm tin sắt đá, khảng khái nói: “Chúng mày sẽ không thể nào giết hết được những người cách mạng Việt Nam, cũng không thể tài nào dập tắt được cách mạng Việt Nam. Cách mạng liên Xô đang thắng, phe dân chủ đang thắng. Cách mạng Việt Nam sẽ thắng”[6]. Trong phiên tòa của kẻ thù, chị không những không khuất phục mà còn dõng dạc tra vấn lại chúng: “Nước của tôi, cứu nước là có tội, cướp nước không có tội sao?”.

Không khuất phục được nữ Bí thư Thành ủy Sài Gòn - Chợ Lớn, người cộng sản trung kiên, ngày 28/8/1941, thực dân Pháp đưa đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai và các đồng chí Hà Huy Tập, Nguyễn Văn Cừ… đi xử bắn tại Hóc Môn (Sài Gòn). Nguyễn Thị Minh Khai đã tranh thủ thời gian cuối cùng của cuộc đời để bí mật viết vào mảnh giấy nhỏ cuộn tròn trong điếu thuốc gửi tới người đồng chí, người bạn đời Lê Hồng Phong đang bị đày ở nhà tù Côn Đảo “Dù có chết, em hứa với anh, chung thủy với cách mạng, trung thành với Đảng. Em hứa mãi là người cộng sản kiên cường. Mong anh cũng vậy”[7].

Trước khi ra pháp trường, biết mình không còn được cống hiến tuổi trẻ và công sức của mình cho cách mạng, trước mũi súng của kẻ thù, đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai đã không cho chúng bịt mắt và hô vang khẩu hiệu: “Đảng Cộng sản Đông Dương muôn năm! Cách mạng Đông Dương thành công muôn năm!”. Nguyễn Thị Minh Khai đã anh dũng hi sinh năm 31 tuổi, khi tuổi trẻ và chí khí cách mạng vẫn ngùn ngụt trong con người đồng chí.

Đồng chí Nguyễn Thị Minh Khai là tấm gương nữ chiến sỹ cộng sản tiêu biểu của quê hương Nghệ An. Đồng chí đã hi sinh hạnh phúc cá nhân cho mục tiêu giải phóng dân tộc, giành độc lập, tự do cho đất nước. Cuộc đời, tinh thần chiến đấu kiên cường, không mệt mỏi cho sự nghiệp cách mạng của dân tộc, cho sự nghiệp giải phóng phụ nữ, những dòng thơ đầy khí phách của đồng chí là tấm gương cho các thế hệ chiến sỹ noi theo.